పార్ట్-3: తెలంగాణ సామాజిక మరియు సాంస్కృతిక చరిత్ర | Social and Cultural History of Telangana Part-3

• శాతవాహనుల తరువాత తెలుగు ప్రాంతాన్ని ఒక దగ్గరకు తీసుకు వచ్చిన వారు కాకతీయులు. కాకతీయుల గురుంచి మొట్టమొదటిసారిగా మాగల్లు శాసనం (క్రీ.శ. 956) లో ప్రస్తావించబడింది. ఈ శాసనాన్ని వేయించినవారు వేంగీ చాళుక్య రాజు దానర్ణవుడు. కాకతి దేవత పేరు మీదుగానే వీరికి కాకతీయులు అని పేరు వచ్చింది. వినుకొండ వల్లభాచార్యుని క్రీడాభిరామం ప్రకారం వీరు ఓరుగల్లులో కాకతి, ఏకవీర అనే గ్రామ దేవతలను పూజించారని, ఓరుగల్లు కోటలో కాకతమ్మ దేవాలయం ఉండటం వల్ల వారికి కాకతీయులు అనే పేరు వచ్చింది.

Social and Cultural History of Telangana Part-3 Social and Cultural History of Telangana Part-3Social and Cultural History of Telangana Part-3

• కాకతి అనగా దుర్గాశక్తి అని విద్యానాథుని ప్రతాపరుద్ర యశోధం కూడా వివరిస్తుంది. “కాకతమ్మ దేవత కాకతీర్నామ దుర్గా భజయంతి ఇతి కాకతీయ” అని విద్యానాధుడు పేర్కొన్నాడు. గణపతిదేవుని సోదరి ‘మైలాంబ’ బయ్యారం శాసనం వేయించింది. దీనిలో కాకతీయుల వంశం గురుంచి వివరించబడింది. దీని ప్రకారం కాకతీయుల మూలపురుషుడు వెన్నడు. ఇతను దుర్జయ వంశానికి చెందినవాడు. ఇతను రాష్ట్ర కూటుల సేనాపతిగా ఉండి వేంగి చాళుక్యులపై యుద్ధం చేశాడు.
• వెన్నడు యొక్క నాల్గవ తరం వాడు కాకతీ గుండ్యన. ఇతను వేంగి చాళుక్య రాజు మొదటి భీముడికి వ్యతిరేకంగా నిరువద్యపురం (క్రీ.శ. 900) చేశాడు. ఈ యుద్ధంలో భీముని కుమారుడు ఇరుముర్తి కాకతీయ గుండ్యను హతమార్చాడు. ఇతని ధైర్యసాహసాలకు 2వ కృష్ణుడు గుండ్యన కుమారుడు ఎర్రయ ను కొరివి ప్రాంతానికి పాలకుడిగా చేశాడు. ఎర్రియ అనంతరం బేతియ కొరివి పాలకుడు అయ్యాడు.
• బేతియ అనంతరం 4వ గుండ్యన లేదా కాకర్త్య గుండ్యన కొరివి పాలకుడు అయ్యాడు. అప్పుడు వేంగి చాళుక్య రాజ్యంలో దానార్ణవుడు మరియు 2వ అమ్మరాజు మధ్య వారసత్వ యుద్దాలు ప్రారంభమైనాయి. ఈ వారసత్వ యుద్ధంలో కాకర్త్య గుండ్యన దానార్ణవుడికి మద్దతు పలికాడు. దీనికి బదులుగా దానార్ణవుడు ‘నతవాటి సీమ’ ను కాకర్త్య గుండ్యనకు ఇచ్చాడు. ఇదే సమయంలో రాష్ట్రకూట రాజు 2వ కృష్ణుడు మరణించాడు. దీనితో రాష్ట్రకూటలు పతనం అయ్యారు.
• రాష్ట్రకూట చివరి రాజు 2వ కర్కరాజు ను 2వ తైలవుడు ఓడించి కళ్యాణి చాళుక్య రాజ్యాన్ని స్థాపించాడు. అప్పుడు కాకర్త్య గుండ్యన 2వ తైలవుడికి సామంతుడు అయ్యాడు. ఇతను హనుమకొండ రాకుమార్తెను వివాహం చేసుకున్నాడు. వీరికి 1వ బేతరాజు జన్మించాడు. ఇతను గుమ్మడికాయ వలె ఉండేవాడు. కాకతి అనగా గుమ్మడి అని అర్ధం. 1వ బేతరాజు కాలం నుంచి వీరిని కాకతీయులు అనేవారు.
• కాకర్త్య గుండ్యన సోదరి పేరు కామసాని. ఈమె భర్త విరియాల ఎర్ర భూపతి / ఎర్ర సేనాని. ఇతను 2వ తైలవుడికి సేనాధిపతి. ఇతని సహాయంతో ముదిగొండ పాలకుడు బొట్టు బేతరాజు కాకర్త్య గుండ్యనను హతమార్చాడు. దీని తరువాత 1వ బేతరాజు అనుమకొండకు పాలకుడిగా ప్రకటించ బడ్డాడు. ఈ విధంగా అనుమకొండలో 1వ బేతరాజు కాకతీయుల పాలనను ప్రారంభించాడు.

మొదటి బేతరాజు (క్రీ.శ. 995-1052)

• ఇతను పశ్చిమ (కళ్యాణి) చాళుక్యులకు సామంతుడు. అనుమకొండను రాజధానిగా చేసుకుని పరిపాలించాడు.
• చిన్నవాడు కావడంతో రాజ్య భారాన్ని ఇతని మేనత్త కామసాని, ఆమె భర్త విరియాల ఎర్రభూపతి చూసుకున్నారు.
• మొదటి బేతరాజు మంత్రి నారాయణయ్య శనిగరం (కరీంనగర్) వద్ద చాళుక్య యుద్ధమల్లుడు నిర్మించిన జినాలయానికి మరమ్మతులు చేసి శనిగరం శాసనాన్ని వేయించాడు.
• ఇతని బిరుదులు కాకతి పురాధినాథ, చోడాకా్ష్మపాల మొదటి ప్రోలరాజు (క్రీ.శ. 1052-1076)
• ఇతను మొదటి బేతరాజు కుమారుడు. కాజీపేట, పిల్లలమర్రి, పాలంపేట శాసనాలు ఇతడి గురించి పేర్కొంటున్నాయి.
• ఈ శాసనాలు ప్రోలరాజు చక్రకూట విషయాన్ని చక్కదిద్దాడని, కొంకణ మండలాన్ని జయించాడని, భద్రంగపురాధీశ్వరుడిని తరిమాడని, పురాకుటాధీశుడైన గొన్నరాజును యుద్ధంలో సంహరించాడని తెలుపుతున్నాయి.
• ఇతని విజయాల్లో ఎక్కువశాతం తన సార్వభౌముని (కళ్యాణి చాళుక్య సోమేశ్వరుడు) యుద్ధాలే ఉన్నాయి.
• ఇతను కేసముద్రం, జగత్‌కేసరి సముద్రం అనే చెరువులు తవ్వించాడు. వరాహ చిహ్నంతో నాణేలు ముద్రించాడు.
• ప్రోలరాజు బిరుదులు అరిగజకేసరి, కాకతి వల్లభ సమధీగత పంచమహేశబ్ద.

రెండో బేతరాజు (క్రీ.శ. 1076-1108)

• ఇతడు మొదటి ప్రోలరాజు కుమారుడు.
• 6వ విక్రమాదిత్యుని దండయాత్రలో పాల్గొని సబ్బి మండలంలో 1000 గ్రామాలు, ముదిగొండ రాజ్యంలోని కొంత భాగాన్ని బహుమానంగా పొందాడు.
• రెండో బేతరాజు కాజీపేట శాసనాన్ని వేయించాడు. దీని ప్రకారం ఇతను గొప్ప యుద్ధవీరుడు.
• ఇతని ఆధ్యాత్మిక గురువు రామేశ్వర దీక్షితులు. అతని నుంచి రెండో బేతరాజు శైవదీక్షను పొందాడు.
• బేతరాజు పైజపల్లి అనే గ్రామానికి శివపురం అనే పేరుపెట్టి దాన్ని రామేశ్వర పండితునికి దానం చేశాడు.
• అనుమకొండలో తన తండ్రిపేరుతో ప్రోలేశ్వర ఆలయం, తన పేర బేతేశ్వరాలయాలను నిర్మించాడు.
• ఇతని సేనాని వైజ్జదండాధీశుడు గొప్ప రాజనీతిజ్ఞుడు. ఇతను కరీంనగర్‌ను ఆక్రమించాడు.
• రెండో బేతరాజు బిరుదులు విక్రమ చక్రి, మహామండలేశ్వర, త్రిభువనమల్ల, చలమర్తిగండ.

దుర్గరాజు

• బేతరాజు పెద్ద కుమారుడు దుర్గరాజు. క్రీ.శ. 1108-1116 వరకు పరిపాలించాడు.
• ఇతను అనుమకొండ బేతేశ్వర శివాలయాన్ని రామేశ్వర పండితునికి దానం చేశాడు.
• ఇతని బిరుదులు త్రిభువనమల్ల, చలమర్తి గండ.
• ఇతనికి సంబంధించినది కాజీపేట దర్గా శాసనం ఒక్కటే.

రెండో ప్రోలరాజు (క్రీ.శ. 1116-1158)

• బేతరాజు రెండో కుమారుడు. తొలి కాకతీయుల్లో గొప్పవాడు. ఇతను తన కళ్యాణి చాళుక్యుల సామంతులతో యుద్ధం చేసి విజయం సాధించాడు.
• ఇతని కుమారుడైన రుద్రదేవుని ప్రసిద్ధ అనుమకొండ వేయి స్తంభాల గుడి శాసనం ఈ విషయాన్ని బలపరుస్తుంది.
• రెండో ప్రోలరాజు చేతిలో కొలనుపాక పాలకుడైన పరమార జగ్గదేవుడు పరాజయం పొందాడు. క్రీ.శ. 1173లో కళ్యాణి చాళుక్య రాజు రెండో జగదేక మల్లుడు, రెండో ప్రోలరాజు సైన్యాలు కుండూరిపై దండెత్తి తైలపుణ్ణి ఓడించాయి.
• ప్రోలరాజు భీమ చోడుణ్ణి ఓడించి వధించాడు. శ్రీశైలం వరకు సైన్యాలను నడిపి అక్కడ విజయస్తంభాన్ని నాటాడు.
• ఇతని కాలం నుంచే పొలవాస ప్రభువులకు, అనుమకొండ ప్రభువులకు మధ్య సంఘర్షణ ప్రారంభమైంది.
• ఇతని కాలంలోనే ఓరుగల్లు కోట నిర్మాణం ప్రారంభమైంది.
• ప్రోలరాజు మహామంత్రి బేతనామాత్యుని భార్య మైలమ కడలవాయ బసదిని జైనుల కోసం నిర్మించింది.
• ఇతని బిరుదులు మహామండలేశ్వర, దారిద్య్ర విద్రావణ

రుద్రదేవుడు (1158-62 వరకు, 1163-1195 వరకు)

• కాకతీయ వంశ పాలకుల్లో రుద్రదేవుడి (మొదటి ప్రతాపరుద్రుడు) కాలానికి ప్రత్యేకత, చారిత్రక ప్రాధాన్యత ఉంది. ఇతడు 1158-62 వరకు సామంతరాజుగా, 1163-95 వరకు స్వతంత్ర రాజుగా పరిపాలించాడు. ఇతడి అనుమకొండ వేయి స్తంభాల గుడి శాసనం (1163) రుద్రదేవుడు క్రీ.శ. 1163లో సంపూర్ణ స్వాతంత్య్రాన్ని ప్రకటించుకొని తెలంగాణలో మొదటిసారిగా విశాల రాజ్యాన్ని స్థాపించాడని తెలుపుతుంది. అనుమకొండ శాసనాన్ని అచితేంద్రుడు లిఖించాడు. రుద్రదేవుడు నగర పాలకుడైన (కరీంనగర్ నగునూర్) దొమ్మరాజును, పొలవాస (జగిత్యాల) పాలకుడైన రెండో మేడరాజు, మైలిగ దేవుడు, చోడోదయుడు మొదలైన వారిని యుద్ధంలో ఓడించి తన ఆధిపత్యాన్ని తెలంగాణలో నెలకొల్పాడని వేయి స్తంభాలగుడి శాసనం తెలుపుతున్నది.
• రుద్రదేవుడు కాలచూరి రాజ్యాన్ని ఆక్రమించి, కందూరి రాజ్యాన్ని జయించి తన సామ్రాజ్యంలో విలీనం చేశాడు. రుద్రదేవుడు కందూరి ఉదయచోడుని కుమార్తె పద్మావతిని వివాహమాడి ఆ రాజ్యానికి అతన్ని సామంతునిగా నియమించాడు. ఈ వివాహం సందర్భంగా రుద్రదేవుడు రుద్రసముద్ర తటాకం అనే చెరువును తవ్వించాడు. ఇతని రాజ్యం ఉత్తరాన గోదావరి వరకు, పశ్చిమాన బీదర్ వరకు, దక్షిణాన శ్రీశైలం వరకు విస్తరించి ఉంది.
• రుద్రదేవుడు విజయాలకు సూచకంగా విజయశాసనాన్ని అనుమకొండలో వేయించి రుద్రేశ్వర, వాసుదేవ, సూర్యదేవుల విగ్రహాలను ప్రతిష్ఠించి ఆలయాన్ని నిర్మించాడు. రుద్రదేవుడు ఓరుగల్లు కోట నిర్మాణాన్ని పూర్తి చేశాడు. ఇతను 1182లో జరిగిన పల్నాడు యుద్ధంలో నలగామరాజుకు తన మద్దతు ప్రకటించాడు. ఇతని మంత్రి ఇనగాల బ్రహ్మారెడ్డి వేయించిన ద్రాక్షారామ శాసనం (1158) ప్రకారం రుద్రదేవుడు పరాక్రమశాలి. రుద్రదేవుడు సంస్కృతంలో నీతిసారం అనే గ్రంథాన్ని రచించాడు. విద్యాభూషణ బిరుదాంకితుడు. ఇతని మంత్రి వెల్లంకి గంగాధరుడు కరీంనగర్ శాసనం (1170) వేయించాడు. గంగాధరుడు అనుమకొండలో ఒక చెరువును, ప్రసన్న కేశవస్వామి గుడిని కట్టించాడు.
• Social and Cultural History of Telangana Part-3 Social and Cultural History of Telangana Part-3Social and Cultural History of Telangana Part-3

మహాదేవుడు (క్రీ.శ. 1196 – 1199)

• రుద్రదేవునికి సంతానం లేని కారణంగా అతని తమ్ముడైన మహాదేవుడు పాలకుడయ్యాడు. మహాదేవునికి గణపతిదేవుడు అనే కుమారుడు, మైలాంబ, కుదంబిక అనే కుమార్తెలు కలరు. తన ఇద్దరి కుమార్తెలను నతవాడి పాలకులైన ఒక్కలిక (మైలాంబ), మొదటి రుద్రుడు (కుందాంబిక ) కు ఇచ్చి వివాహం చేశాడు. ఇతని శైవ మత గురువు ‘దృవేశ్వర పండితుడు’యాదవ రాజు జైతూగి కాకతీయ రాజ్యంపై దండెత్తి మహాదేవుడిని కూడా హతమార్చాడు.

గణపతి దేవుడు (క్రీ.శ. 1199 – 1162)

• ఇతను అత్యధికంగా 63 సంవత్సరాలు పరిపాలించాడు. యాదవ రాజు జైతూగి కాకతీయ రాజ్యంపై దాడి చేసి అప్పటి పాలకుడైన మహాదేవుని హతమార్చి వారసుడైన గణపతిదేవుణ్ణి తనతోపాటు దేవగిరికి తీసుకొనిపోయాడు. దీనితో కాకతీయ రాజ్యం సంక్షోభంలో పడింది. మహాదేవుని సైన్యాధిపతి అయిన రేచర్ల రుద్రుడు కాకతీయ రాజ్యాన్ని సంక్షోభం నుండి కాపాడాడు. దీనితో అతనికి కాకతీయ రాజ్యభార దౌరేయుడు, కాకతీయ రాజ్య సమర్థుడు అనే బిరుదులు ఇవ్వబడ్డాయి.
• దేవగిరిలో గణపతి దేవుని మేథస్సు ను చుసిన జైతూగి అతన్ని విడుదల చేశాడు. గణపతి దేవుడు విడుదలలో జైతూగి కుమారుడు సింగనుడు సహకరించాడు. క్రీ.శ. 1199 లో గణపతి దేవుడు కాకతీయ పాలకుడు అయ్యాడు. ఇతను రేచర్ల రుద్రుని సహాయంతో కాకతీయ రాజ్యాన్ని విస్తరించాడు. ఇతను అనేక దండ యాత్రలు చేశాడు అందులో ముఖ్యమైనవి

నెల్లూరు

నెల్లూరు ప్రభువు 1వ మనువసిద్ధి మరణాంతరం అతని కుమారుడు తిక్కసిద్ధి నెల్లూరు ప్రభువు అవ్వడానికి సహకరించాడు. దీనికి గాను తిక్కసిద్ధి గణపతి దేవునికి పాకనాటిని అనే గ్రామాన్ని ఇచ్చాడు. గణపతి దేవుడు పాకనాటిని పాలించుటకు గంగా సాహిణి ని పంపాడు. తిక్కసిద్ధి మరణాంతరం విజయగొండ గోపాలుడు ఇతరుల సహాయంతో నెల్లూరు ప్రభువు అయ్యాడు. దీనితో తిక్కసిద్ధి కుమారుడైన 2వ మనుమసిద్ధి ఆస్థానకవి తిక్కన గణపతి దేవుడిని కలిసి తన రాజు తరుపున సహాయం కోరాడు .దీనితో గణపతి దేవుడు సామంత భోజుడిని నెల్లూరుకు పంపాడు. సామంత భోజుడు వలయూర్ యుద్ధంలో విజయగొండ గోపాలుడిని ఓడించి 2వ మనుమసిద్దిని నెల్లూరు ప్రభువుగా చేశాడు. దీనికి గాను 2వ మనుమసిద్ధి గణపతి దేవుడికి మోటుపల్లి ఓడరేవుని ఇచ్చాడు. గణపతి దేవుడు మోటుపల్లి ఓడ రేవుని అంతర్జాతీయ ఓడరేవుగా అభివృద్ధిపరచి విదేశీ వరకుల కొరకు అనేక నియమ నిబంధనలతో మోటుపల్లి అభయ శాసనాన్ని రుపొందించాడు. మోటుపల్లిలో అభయ శాసనమును అమలుపరుచుటకు సిద్దయ్యదేవున్ని పంపాడు.

తీరాంధ్ర

కళింగ

కళింగ ఆక్రమణ కొరకు రేచర్ల రాజానాయకుడు, చోడ భీముడు అనే సేనాపతులు పంపబడ్డారు. వీరు కళింగ రాజు అయిన గోదుమర్రటిని ఓడించి గంజాం, ఉదయగిరి, బస్తర్ ప్రాంతాలను ఆక్రమించారు. ఈ విధంగా గణపతి దేవుడు మొత్తం ఆంధ్రదేశంలో పాటు దక్షిణ ఒరిస్సా, దక్షిణ ఛత్తీస్ ఘడ్, ప్రాంతాలను కూడా పాలించాడు.రేచర్ల రుద్రుడు పాలంపేటలో 1213లో రామప్పగుడిని నిర్మించాడు. రామప్పగుడి ఏకశిలా కోవకు చెందుతుంది. గణపతి దేవుని రథ దళాధిపతి ‘గంగయ్య సేనాని’. గంగయ్య సేనాని యొక్క బిరుదులు – మాండలిక బ్రహ్మరాక్షస, రక్కశ గంగ, గండపెండేర, గణపతి దేవుడు ఓరుగల్లు పట్టణాన్ని పూర్తిగా నిర్మించి రాజధానిని పూర్తిగా ఓరుగల్లుకు మార్చాడు. ఓరుగల్లు కోటను ఏడు మట్టి కోటల నగరమని కూడా అంటారు. ఇతను ఓరుగల్లులో స్వయంభూ ఆలయ నిర్మాణాన్ని పూర్తి చేశాడు (దీనిని ప్రారంభించింది 2వ ప్రోలరాజు).
ఇతను రామప్ప, పాకాల, లక్నవరం చెరువులను త్రవ్వించాడు.పాండ్యరాజు జటావర్మ సుందరపాండ్య ముత్తుకూరు యుద్ధంలో నెల్లూరు ప్రభువు అయిన 2వ మనువసిద్ధిని హతమార్చాడు. కొందరి చరిత్రకారుల అభిప్రాయం ప్రకారం ఈ ముత్తుకూరు యుద్ధంలోనే గణపతి దేవుడు కూడా హతమార్చబడ్డాడు.

ఇతనికి ఇద్దరు కుమార్తెలు: 

• రుద్రమాంబ / రుద్రమదేవి (భర్త చాళుక్య వీరభద్రుడు)
• గణమాంబ (భర్త బేతరాజు)

Social and Cultural History of Telangana Part-3 Social and Cultural History of Telangana Part-3Social and Cultural History of Telangana Part-3

జీవిత విశేషాలు:

కాకతీయులలో గణపతిదేవుని తరువాత 1262 లో రుద్రమదేవి  ‘రుద్రమహారాజు’ బిరుదుతో కాకతీయ సామ్రాజ్య సింహాసనాన్ని అధిష్టించింది. అయితే ఒక మహిళ పాలకురాలు కావడం ఓర్వలేని అనేకమంది సామంతులు తిరుగుబాటు చేశారు. అదే సమయంలో నెల్లూరు పాండ్యుల కింద వేంగీ ప్రాంతం గొంకరాజు మొదటి నరసింహుడి కిందకు వెల్లినాయి. పాకనాటి కాయస్థ అంబదేవుడు, కళింగ నరసింహుని కుమారుడు వీరబాణుడు తిరుగుబాట్లు చేసారు. రుద్రమదేవి తన సేనానులతో కలిసి ఈ తిరుగుబాట్లన్నింటిని అణచివేసింది.